Historyczne Forty w Piątnicy
Forty w Piątnicy Poduchownej – trzy potężne forty połączone systemem wałów i fos w zespół o nazwie „Główna Osłona”, są fragmentem XIX-wiecznych umocnień Twierdzy Łomża.
Twierdza Łomża – carska twierdza, budowana od 1897 do 1909 roku jako ochrona terenów graniczących z Prusami Wschodnimi, a zwłaszcza strzegąca przeprawy przez Narew i Łomży – ówcześnie stolicy guberni, przez którą przebiegały ważne szlaki komunikacyjne.
Twierdza Łomża miała stać się jednym z punktów rozległego rejonu wypadowego zawartego między liniami: Modlin-Warszawa-Dęblin; Dęblin-linia Wieprza-Płock- Włodawa i Modlin-Zegrze-Pułtusk-Różan-Ostrołęka-Łomża-Osowiec.
Pięć fortów twierdzy zaczęto budować w 1887 roku, w formie twierdzy okrężnej. Były to pierwotnie ziemne reduty: dwie (nr IV i V) na lewym brzegu Narwi, koło Łomży, a trzy (nr I, II i III) na prawym brzegu, wokół miejscowości Piątnica. Głównym budowniczym był generał Aleksiej Szoszin.
Pięć fortów twierdzy zaczęto budować w 1887 roku. Były to najpierw ziemne reduty, następnie 3 forty w Piątnicy rozbudowano, między innymi dodając elementy betonowe. Forty w Piątnicy pierwotnie oznaczono numerami 1 (wschodni), 2 (środkowy) i 3 (zachodni), a następnie przemianowano, zgodnie z rosyjskim alfabetem, na A, B, W.
W odróżnieniu od klasycznych twierdz fortowych obiekty w Piątnicy połączono w ciągły pas obrony, z wałami, fosami, osłoniętą drogą do szybkiego przerzutu wojsk i zaopatrzenia, a także ze schronami biernymi i bojowymi. Ponadto planowano budowę nowych fortów, wysuniętych na przedpole Twierdzy – „Kalinowo”, „Rządkowo”, „Czarnocin”, „Jeziorko” i „Budy”. Głównym budowniczym był generał Aleksiej Szoszin[w innych językach]. Prawdopodobnie rozbudowa nie wyszła poza fazę planowania, a w roku 1909 twierdza została skasowana.
W 1939 roku Wojsko Polskie wzmocniło fortyfikacje, budując na wałach 12 małych schronów ze stanowiskami broni maszynowej. Umocnienia w Piątnicy były głównym punktem oporu polskich wojsk podczas bitwy pod Łomżą, będącej jedną z bitew kampanii wrześniowej 1939.
Fortyfikacje w Piątnicy stanowiły nowoczesny, jednolity kompleks obronny, ze zwielokrotnionym pokryciem ogniem przedpola, zwłaszcza dróg prowadzących do Łomży. Poszczególne forty miały indywidualny, asymetryczny narys.
Legenda
Dokąd sięgamy pamięcią, od powstania fortów w Piątnicy do dnia dzisiejszego nikt nie wyjaśnił wszystkich ukrytych tajemnic…
Zwiedzając forty w ich obecnym stanie łatwo zauważymy, że brak tu kontynuacji podziemnych ciągów komunikacyjnych pomiędzy wszystkimi obiektami. Wydaje się logicznym, że poterny powinny zapewniać funkcje operacyjne w dowodzeniu i bezpieczną łączność ze wszystkimi stanowiskami bojowymi.
Były żołnierz 33 pułku piechoty z Łomży, który pełnił służbę wojskową
w kompanii łączności stacjonującej w Forcie II, twierdzi, że koszary ze względu na bezpieczeństwo miały podziemne połączenia ze wszystkimi obiektami fortecznymi. I nie tylko. Fort II- jako centralny, w którym znajdowało się stanowisko dowodzenia przyczółkiem mostowym „Łomża” – był połączony podziemnymi korytarzami z fortami flankowymi, Fortem I i Fortem III. Osobiście miał on dostęp i przebywał w korytarzu biegnącym ( pod drogą Łomża- Stawiski) do Fortu III. Z korytarza były wejścia do obszernych pomieszczeń – dwie kondygnacje w dół. Szczególnie w pamięci utkwiła mu duża sala odpraw służbowych. Były także magazyny broni i amunicji, a także sale żołnierskie do ukryć w przypadku oblężenia fortu i prawdopodobnie Zapasowe Stanowisko Dowodzenia.
Z kolei są tacy mieszkańcy Łomży i Piątnicy, którzy świadczą, że ich dziadowie i pradziadowie twierdzili, że Forty w Piątnicy są połączone tunelem, biegnącym pod Narwią, z miastem Łomża. A konkretnie i tu istnieją dwie wersje: 1) z klasztorem Ojców Kapucynów lub 2) z kościołem popijarskim na skarpie przy ul. Zjazd (obecnie stoi tam hotel „Polonez”)
Takie rozwiązanie wydaje się być karkołomnym wykonawczo, lecz jeśli się uwzględni ówczesną myśl inżynierską – pionierska w Europie, której widocznym świadectwem są zachowane przez stulecie poterny i ściany doskonale zaizolowane, odwodnione i suche nawet obecnie….
A także jeśli przypomnimy fakt historyczny, że przecież pierwszą siedzibą Gubernatora Łomżyńskiego był klasztor OO. Kapucynów, zlikwidowany nakazem cara w drugiej połowie XIX wieku…..
ieprawdopodobne staje się możliwym!
A oto w połowie lat 90 – tych pojawia się sensacyjna informacja związana z tajnymi działaniami prowadzonymi podczas II wojny światowej. Polscy inżynierowie i matematycy, żołnierze podziemnej Armii Krajowej konstruują maszynę potrafiącą rozszyfrować tajne depesze niemieckie i nazywają ją „ENIGMA”. Niemcy byli pewni, że ich kod zastosowany w najtajniejszych szyfrowanych meldunkach i rozkazach jest całkowicie bezpieczny.
I rzeczywiście, ośrodki wywiadowcze państw wielkiej Koalicji nie mogły długo uporać się z tą tajemnicą, aż do czasu kiedy wywiad wojskowy AK przekazuje Centrali Brytyjskiego Wywiadu polski wynalazek, klucz rozszyfrowujący „Enigmę”.
I oto sensacja…
Tajną depeszę zawierającą tajemnicę „Enigmy”, drogą radiową przekazują Polacy z ….Fortów w Piątnicy! Wysłana z fortu II lub fortu III, ze względu na dogodne do propagacji fal radiowych ukształtowanie terenu oraz uśpione w tym regionie i czasie kontrwywiadowcze służby hitlerowskie. Jeśli nawet była to jedna z dróg dotarcia do Anglii lub też jedna z prób albo plan awaryjnego działania, to i tak ocieramy się mimochodem o sensacyjną tajemnicę, którą skryły forty.
Słownik terminologiczny:
Bark fortu – bok fortu
Bateria artyleryjska – stanowisko artyleryjskie otwarte lub skazamatowane
Betonowe kopuły obserwacyjne – były to także stanowiska ogniowe karabinów maszynowych, wykorzystane (wraz z rowami strzeleckimi) szczególnie w działaniach II wojny światowej
Betonowe schrony pogotowia w wale czołowym fortu – umieszczone są na dziedzińcu fortecznym w pobliżu stanowisk ogniowych. Służyły do przechowywania dział fortecznych i ich załóg. Miały wyjścia na wały zabezpieczone przed ogniem przeciwnika tzw. przelotniami oraz połączone poternami z kaponierami w dnie fosy.
Czoło fortu– odcinek na ogół prosty narysu fortu położony od frontu, od strony przedpola.
Droga fortowa – brukowana droga łącząca od wewnątrz forty ze sobą i z innymi elementami twierdzy.
Droga wałowa – wewnętrzna część korony wału bojowego służąca do przemieszczania się wzdłuż przedpiersia i zakładania ewentualnych stanowiska artyleryjskich.
Dziedziniec fortu – względnie płaski teren we wnętrzu fortu otoczony wałem bojowym
Esplanada -teren na zewnątrz fortyfikacji pokryty jej ostrzałem artyleryjskim.
Fort – samodzielny obiekt obronny w zasadzie z XIX w i początku XX wieku, na rzucie pieciobocznym lub nieregularnym złożony z wału bojowego z fosą i skazamatowanych budowli, najczęściej koszar, schronów pogotowia i potern, nieraz magazynów.
Fosa – wykopane obniżenie terenu, rodzaj szerokiego rowu, stanowiące przeszkodę na zewnątrz wału bojowego.
Galeria kontrminowa lub przeciwminowa – w przeciwskarpie fosy murowan lub betonowa galeria z zaczątkami kanałów kontrminowych służących do przeciwpodkopów do walki poziemnej w przypadku wykonywanych przez nieprzyjaciela podkopów minowych dla wysadzenia fortu.
Kaponiera – przykryta budowla fortyfikacyjna o różnej konstrukcji, wykorzystywana do prowadzenia ostrzału skrzydłowego lub skośnego w dwóch różnych kierunkach.
Kaponiery występują w różnych formach i posiadają różne przeznaczenie. Jest to:
–stosowana w fortyfikacji bastionowej budowla ziemna postawiona w poprzek rowu jako przejście zakończone na obu końcach wałami, służąca do prowadzenia ognia wzdłuż rowu fortecznego, a także do skrytego wyjścia na zewnątrz z twierdzy
–budowla drewniana, murowana lub betonowa ukryta w przeciwskarpie lub skarpie na załamaniach wału (fortu, bastionu)
Prowadzono z niej ogień wzdłuż fosy w obu kierunkach. Kaponiera była połączona z wnętrzem obiektu (twierdzy, fortu) przejściem (poterną) pod wałem, w przypadku konstrukcji przeciwskarpowej także dnem rowu. Ponieważ kaponiera jest dziełem służącym do prowadzenia ognia w dwóch kierunkach, nieprawidłowe jest sformułowanie „podwójna kaponiera”. Budowlę służącą do prowadzenia ognia wzdłuż rowów fortecznych lub międzypól w jednym kierunku nazywamy półkaponierą.
–budowla forteczna służąca do ostrzeliwania podejść, międzypól lub szyi dzieła, zazwyczaj przylegająca do wału twierdzy lub fortu (w tym znaczeniu nazwa była używana głównie w fortyfikacji rosyjskiej).
Kojec przeciwskarpowy – były to schrony umożliwiające prowadzenie ognia wzdłuż rowu w dwu kierunkach (kojec podwójny – kaponiera) lub tylko w jednym kierunku, wówczas nazywano taki schron kojcem pojedyńczym (półkaponierą).
Koszary szyjowe – koszary znajdujące się w szyi fortu ( z tyłu fortu), z reguły przystosowane do obrony, często opatrzone kaponierą wewnętrzną (szyjową).
Kryta droga – droga na zewnątrz fosy, osłonięta stokiem.
Ławka strzelecka – próg ziemny przy podpiersiu umożliwiający prowadzenie ognia z broni ręcznej.
Międzypole -teren ostrzału między fortami.
Poterna– podziemny chodnik komunikacyjny
Przeciwskarpa – zewnętrzny stok fosy
Od strony nieprzyjaciela obsypane ziemią, powinny zabezpieczać załogę przed bezpośrednim trafieniem pociskiem artyleryjskim.
Przedpole fortu – na tym obszarze nie zezwalano na zasadzanie drzew i wznoszenie budowli we wszystkich kierunkach ostrzału na odległość 1000 – 1500 metrów od fortu.
Stacja pomp – koszary szyjowe i kaponiery przeciwskarpowe posiadały instalację wodno-kanalizacyjną zasilaną z własnej studni głębinowej.
Schron pogotowia – budowla przy stanowiskach ogniowych dla ochrony załogi, osłony sprzętu i amunicji.
Strzelnica – otwór w murze zewnętrznym o proporcjach węższego, stojącego prostokąta dla broni ręcznej i większy, często okrągły dla artylerii.
Szyja fortu – tylny odcinek narysu fortu
Wał bojowy – wał fortu ze stanowiskami dla obrony z broni ręcznej i artylerii
Wał międzyfortowy – wał z fosą założony między fortami lub prowadzący do fortu od innej przeszkody np. wodnej.
Położenie fortów:
I – 53°11′15,36″N 22°06′32,01″E, między drogami Białystok i Drozdowo
II – 53°11′53,96″N 22°06′47,38″E, położony przy drodze Jeziorkowskiej – zamknięty
Umocnienia w okolicy Łomży
III – 53°12′20,61″N 22°05′44,96″E, dojazd od ulicy Fortecznej, przy mleczarni
IV – 53°10′18,04″N 22°01′41,17″E, przy drodze na Ostrołękę
V – 53°08′46,33″N 22°03′58,36″E. -zagospodarowany na ogródki działkowe
14 września 2010 roku na terenie Fortu II twierdzy, położonego w Piątnicy Poduchownej, odsłonięto tablicę pamiątkową poświęconą ofiarom zbrodni katyńskiej i katastrofy polskiego Tu-154 w Smoleńsku.
Zwiedzając obiekt, zapoznamy się zarówno częścią naziemną fortu, jak i poternami przejdziemy do wysuniętych obiektów bojowych, broniących fosy. Zwiedzimy również niewielką ekspozycję Muzeum Fortecznego w jednym ze schronów pogotowia.
Poza trasą wycieczkową amatorom historii oferujemy strzelania z broni historycznej – Mauser 98 K, Mosin wz1891/30, PPSz41, TT i inne.
Teren fortu objęty jest nadzorem konserwatorskim.
